भारतीय उद्योगजगतातील एक प्रतिष्ठित व्यक्तिमत्त्व असलेले सायरस एस. पूनावाला हे उद्योजकीय उत्कृष्टतेचे आणि नवकल्पनांचे प्रतीक आहेत.
सायरस पूनावाला ग्रुपचे अध्यक्ष आणि व्यवस्थापकीय संचालक या नात्याने त्यांनी भारताच्या आरोग्य क्षेत्रावर मोठा ठसा उमटवला आहे—विशेषतः “सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया”च्या माध्यमातून, जी आज जगातील सर्वात मोठी लस उत्पादक संस्था आहे. चला, या दूरदृष्टी असलेल्या उद्योजकाच्या जीवनप्रवासावर आणि त्यांच्या यशांवर एक नजर टाकूया.
प्रारंभिक जीवन
१९४१ मध्ये एका गुजराती पारशी (झरथोश्टी) कुटुंबात जन्मलेले सायरस पूनावाला यांनी संघर्ष आणि महत्त्वाकांक्षेची परंपरा वारशात मिळवली.
त्यांचे वडील, सोली पूनावाला, हे घोड्यांचे प्रसिद्ध प्रजनक होते. लहानपणीच त्यांनी सायरस यांच्यामध्ये मेहनतीची भावना आणि प्राण्यांविषयी प्रेम रुजवले—जे त्यांच्या उद्योजकीय प्रवासाचा पाया ठरले.
सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया: एक भव्य वारसा
सायरस पूनावाला यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे “सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया.” १९६६ मध्ये स्थापन झालेल्या या संस्थेने त्यांच्या नेतृत्वाखाली जगातील सर्वात मोठी लस उत्पादक संस्था म्हणून ओळख मिळवली आहे, उत्पादनाच्या संख्येच्या दृष्टीने पाहता.
आज ही संस्था वर्षाकाठी १.५ अब्जांहून अधिक डोस तयार करते आणि जगभरातील अनेक देशांमध्ये लसींचा पुरवठा करते. या संस्थेच्या पोर्टफोलिओमध्ये गोवर, पोलिओ, आणि फ्लू यांसारख्या आजारांवरील लसींचा समावेश आहे.
सायरस पूनावाला यांची आरोग्यसेवेसाठीची दृष्टी आणि न थांबणारी तळमळ यांमुळे सिरम इन्स्टिट्यूटने जागतिक आरोग्य सेवेत मोठे योगदान दिले आहे.
सन्मान आणि पुरस्कार
सायरस पूनावाला यांना त्यांच्या वैद्यकीय आणि सामाजिक योगदानाबद्दल अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी गौरवण्यात आले आहे. २००५ मध्ये भारत सरकारने त्यांना “पद्मश्री” पुरस्कार देऊन त्यांच्या कार्याचा सन्मान केला.
२००७ मध्ये “अर्न्स्ट अँड यंग”ने त्यांना हेल्थकेअर आणि लाइफ सायन्सेस श्रेणीतील “एंटरप्रेन्योर ऑफ द इयर” पुरस्काराने सन्मानित केले. त्यानंतर २०१५ मध्ये त्यांना पुन्हा “इंडिया एंटरप्रेन्योर ऑफ द इयर” पुरस्कार मिळाला.
जून २०१८ मध्ये “युनिव्हर्सिटी ऑफ मॅसेच्युसेट्स मेडिकल स्कूल” आणि जून २०१९ मध्ये “युनिव्हर्सिटी ऑफ ऑक्सफर्ड” या दोन्ही संस्थांकडून त्यांना सन्माननीय डॉक्टरेट प्रदान करण्यात आली.
नोव्हेंबर २०१९ मध्ये “ICMR लाइफटाइम अचिव्हमेंट मेडल” त्यांना बिल गेट्स यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आले, जे त्यांच्या आरोग्य क्षेत्रातील अपूर्व योगदानाचे प्रतीक ठरले.
ऑगस्ट २०२१ मध्ये त्यांना “लोकमान्य टिळक राष्ट्रीय पुरस्कार” देण्यात आला. मे २०२२ मध्ये “जॉन्स हॉपकिन्स ब्लूमबर्ग स्कूल ऑफ पब्लिक हेल्थ”कडून “डीन’स मेडल” देऊन गौरवण्यात आले.
तसेच, २०२२ मध्ये भारत सरकारने त्यांना कोविड-१९ महामारी दरम्यान लस उत्पादनातील त्यांच्या अतुलनीय योगदानासाठी “पद्म भूषण” पुरस्कार देऊन सन्मानित केले.
परोपकार: एक उदात्त हेतू
सायरस पूनावालांचा उद्देश केवळ व्यवसाय आणि पुरस्कारांपुरता मर्यादित नाही.
मे 2019 मध्ये त्यांनी उद्योजक नॉम कोएन यांच्यासोबत भागीदारी करून युक्रेनला मोफत 1 लाख गोळ्या खसऱ्याच्या लसी देण्याचा प्रस्ताव दिला.
त्यांची परोपकारी वृत्ती दाखवते की ते केवळ उद्योजक नाहीत, तर आरोग्यसेवा क्षेत्रामार्फत लोकांचे आयुष्य चांगले करण्याचा खरा प्रयत्न करणारे व्यक्तिमत्त्व आहेत.
खाजगी आयुष्य आणि वारसा
सायरस पूनावालांची पत्नी विल्लू पूनावाला यांचे 2010 मध्ये निधन झाले. त्यांचा एक मुलगा आहे – अदार पूनावाला, जे सध्या सीरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया चे CEO आहेत आणि आपल्या वडिलांचा वारसा समर्थपणे पुढे नेत आहेत.
पूनावाला कुटुंबाचे सार्वजनिक आरोग्य क्षेत्रातील योगदान आजही संपूर्ण जगात लाखो लोकांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे ठरत आहे.
अदार पूनावाला: वारसा पुढे नेताना
सीरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया चे CEO अदार पूनावाला यांनी हेल्थकेअर क्षेत्रात नवे मापदंड निर्माण केले आहेत. त्यांच्या नेतृत्वाखाली सीरम ही जगातील सर्वात मोठी लस उत्पादक कंपनी बनली.
अदार यांचे आरोग्य क्षेत्रातील योगदान केवळ लसीपुरते मर्यादित नाही. ते GAVI अलायन्सच्या संचालक मंडळाचे सदस्य आहेत, जे संपूर्ण जगात लसींची उपलब्धता सुनिश्चित करते.
त्यांची परोपकारी कामगिरी देखील प्रेरणादायक आहे. सीरम इन्स्टिट्यूटने ऑक्सफर्ड विद्यापीठाला लस संशोधनासाठी 66 मिलियन डॉलरचे योगदान दिले. अदार यांना GQ मासिकाकडून “फिलान्थ्रॉपिस्ट ऑफ द इयर” आणि “ह्युमॅनिटेरियन एन्डेवर अवॉर्ड” देण्यात आले.
कोविड-19 च्या काळात त्यांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला—यहांपर्यंत की धमक्यांमुळे त्यांनी लंडनला स्थलांतर करावे लागले. तरीही, त्यांनी लस उत्पादन वाढवण्याचा आणि जगभरातील महामारीविरुद्ध लढा देण्याचा निर्धार कायम ठेवला.
त्यांच्या समर्पणामुळे त्यांना TIME 100 या जगातील सर्वात प्रभावशाली लोकांच्या यादीत स्थान मिळाले.
निष्कर्ष
सायरस एस. पूनावालांचा जीवनप्रवास हे दाखवतो की एका व्यक्तीचे स्वप्न, दृष्टी आणि प्रयत्न संपूर्ण जगासाठी सकारात्मक बदल घडवू शकतात.
